kultura jonë nga lashtësia

nga shaban cakolli 2008-08-19, 00:57

ROLI I TUPANIT NËPËR SHEKUJ

Lashtësia dhe prejardhja e tupanit

Shkruan: nDemir Krasniqi

Pa dyshim se njëri ndër instrumentet më të lashta të muzikës, është
tupani, i cili nëpër krahina shqiptare njihet me tri emërtime: tupani,
lodra, daullja.

Dihet se fishkëllimat e njeriut kanë qenë paraardhësit e parë të
instrumenteve frymore, ndërsa të rrahurit me shuplaka dhe trokitjet me
rrasa të gurëve, kanë qenë instrumentet e para primitive, të cilat kanë
paralajmëruar ardhjen e instrumenteve të ndryshme ritmike.

Tupani si njëri nga instrumentet më të lashta ritmike ka
prejardhjen prej vendeve aziatike dhe India, të cilin e kanë përdorur
njerëzit endacak dhe popujt nomadë, ku shumë shpejt ka depërtuar edhe
tek popujt evropianë , tek popujt e Afrikës, për ta pushtuar më vonë
mbarë globin tokësor.

Ky instrument shumë i rëndësishëm muzikor, ka zënë vend meritor
edhe në muzikën popullore shqiptare, pa të cilin nuk mund të
paramendohen sidomos vallet popullore të traditës shqiptare.

Por, në vazhdim do të bëjmë një historik të shkurtër për këtë instrument, për të pasqyruar rolin e tij, nëpër shekujt e kaluar.

Tupani si mjet alarmues ndaj rreziqeve të ndryshme

Në kohërat e lashta, kur njerëzit kanë udhëtuar prej një vendi në
tjetrin, për të kërkuar kushte më të mira për jetë, jo rrallë herë,
janë ballafaquar me rreziqe të pa parashikueshme, qoftë me shtazë të
egra, qoftë me grupe të ndryshme njerëzish, racash, fisesh dhe
krahinash të ndryshme.

Dihet, se në ato kohëra nuk ka pasur kurrfarë mjeti të
komunikimit në mes njerëzve dhe grupeve të ndryshme nomade, andaj i
vetmi mjet alarmues ndaj rreziqeve të ndryshme, sulmeve nga shtazët e
egra, luftërave të ndryshme, ka qenë tupani, përmes të cilit me anë të
ritmeve të ndryshme, kanë alarmuar të tjerët për rreziqet me të cilat
janë përballur kohë pas kohe. Tupani, si instrument i fuqishëm ritmik,
me tingullin e tij kumbues, mundësonte që përmes tingujve të tij, të
alarmohen njerëzit në një largësi relative.

Tupani si mjet informativ nëpër vendtubimet e ndryshme

Në kohën kur nuk kishte mjete tjera komunikuese në mes të njerëzve,
tupani ka luajtur edhe një rol shumë të rëndësishëm si mjet informativ,
për një rreth të caktuar njerëzish. Në kohën kur nuk kishte
shkrim-lexim, telefona, mjete të informimit publik, ishte punë e
vështirë për t’ i tubuar njerëzit dhe masën, në rastet kur duhej të
mbahej ndonjë tubim gjithë-popullorë , ndonjë kuvend me rëndësi të
veçantë, apo vendtubime me rëndësi të tjera historike.

Pra, për t’ i tubuar njerëzit në logje të tilla, tupani luante një
rol shumë të rëndësishëm informativ. Njerëzit të cilët iu kanë rënë
tupanëve në rastet e këtilla, kanë qenë të specializuar dhe të
autorizuar nga rrethi ku kanë jetuar e vepruar dhe ata për lajmërime të
këtilla, kanë pasur stile të veçanta ritmike, me të cilat i kanë
njoftuar njerëzit për tubime gjithë popullore, nga se do të vendosej
diçka e veçantë dhe e rëndësishme për gjithë masën popullore dhe
rrethin ku ata jetonin.

Njerëzit të cilët merreshin ekskluzivisht me këtë “zeje”, në
popull quheshin :”Telall”, që në gjuhën turke do të thotë:”Lajmëtar!”

Tupani si mjet përcjellës ushtarak dhe luftarak

Tupani, si instrument i fuqishëm ritmik, nëpër shekuj ka luajtur
një rol shumë të rëndësishëm edhe në jetën ushtarake. Me përcjellje të
ritmit të tupanit, janë shoqëruar shumë stërvitje ushtarake, marshe
ushtarake, parada , solemnitete ushtarake dhe manifestime të ndryshme
të këtij karakteri.

Rëndësi të veçantë , tupani ka luajtur nëpër luftëra të ndryshme,
ku ushtarët dhe luftëtarët e ndryshëm, janë shoqëruar me ritme
tupanësh. Një shoqërim i tillë, më tepër ka luajtur rol në trimërimin
dhe rritjen e moralit luftarak të ushtarëve.

Kur jemi tek luftërat, nuk mund të anashkalojmë edhe rolin negativ
të tupanit, të cilin kriminelët dhe kasapët – shërbëtor të okupatorëve,
e kanë përdorur tupanin si mjet për mbulimin e trishtimave, klithjeve
dhe britmave të viktimave të pafajshme, të cilat xhelatët i nxirrnin
nga shtëpitë e tyre dhe i çonin në një vend të caktuar për t’ i
kasapitur në mënyrat më barbare, duke ua prerë kokat dhe gjymtyrët e
trupit me thika dhe mjete tjera të ftohta. Andaj, në raste të këtilla,
janë angazhuar tupanxhinjë të specializuar për këtë “zeje”, ku gjatë
tërë kasapitjes së njerëzve të pafajshëm, burrave, pleqve, plakave,
nuseve, vajzave dhe fëmijëve – tupanxhinjët iu binin tupanëve për t’ ua
mbuluar zërat viktimave dhe për të krijuar bindje në afërsi, se gjoja ,
në vendin e krimit “është duke u bërë dasmë e aheng”, e jo kasaphane!

Raste të këtilla, gjatë luftërave të shkuara, ka pasur nëpër shumë
qytete e vendbanime shqiptare. Sidomos, është i njohur vendi i quajtur
“Tauk Bashqe”, afër Prishtinës, në të cilin janë kasapitur shumë
shqiptarë, nën tingujt e tupanëve , të cilëve zakonisht iu binin romët
e angazhuar nga forcat ushtarake e xhelatxhinjve serbë.

Një rol të këtillë , tupanxhinjët romë të Vranjës, e kanë luajtur
edhe gjatë Kasaphanës në vendin e quajtur “Lagja e Iseukëve” në
Karadakun e Gjilanit, në të cilën janë kasapitur më se 100 shqiptarë,
të cilëve para se t’ ua prisnin kokat dhe para se t’ i vrisnin, nën
tingujt e tupanëve – ua thyenin dhëmbët dhe i detyronin nënat, gratë
dhe motrat e viktimave, që t’ i përvëlonin me ujë të valë nga kazanët
dhe enët tjera të amvisërive shtëpiake!

Tupani si mjet tregues i kohës ditore

Tupani, nëpër shekujt e kaluar ka luajtur rol shumë të rëndësishëm
edhe si tregues i kohës, nga se dikur nuk kishte orë për matjen dhe
tregimin e kohës së saktë!

Sidomos, gjatë muajit të shenjtë të Ramazanit, tek besimtarët
myslimanë, roli i tupanit ishte me peshë të veçantë. Andaj, gjatë këtij
muaji, angazhoheshin njerëz – tupanxhinjë, të cilët kishin për detyrë
që t’ iu binin tupanëve në çdo kohë të faljes së namuzeve, e sidomos në
kohën kur njerëzit duhej zgjuar për të ngrënë syfyrin dhe në kohën kur
agjëruesit e Ramazanit, duhej bërë iftar!

Për ta kryer këtë “detyrë” sa më mirë, zgjidheshin romët të cilët
posedonin tupanët më të mëdha dhe më të fuqishme, por kishte edhe shumë
raste, kur njerëzit e shtresave të varfër , i merrnin tupanët me qira
prej romëve dhe e kryenin këtë detyrë, me qëllim që të përfitojnë
ndonjë para prej banorëve të fshatit dhe të rrethit ku jetonin!

Për një shërbim të këtillë, tupanxhinjët e Ramazanit, ditën kur
falej namazi i Bajramit, shkonin nëpër xhami dhe e ekspozonin tupanin e
tyre, mu në derë të xhamisë! Fill pas faljes së namazit të Bajramit,
besimtarët i shpërblenin ata, me para e dhurata tjera të dobishme për
familjarët e tupanxhinjve!

Roli i tupanit në dasmat popullore

Pa dyshim se tupani, ka luajtur dhe luan rol të veçantë edhe nëpër
dasmat dhe ahengjet e ndryshme popullore. Dikur, në trevat dhe krahinat
tona madhësia dhe madhështia e dasmave, matej me numrin e dasmorëve dhe
me numrin e tupanëve që do të angazhoheshin në ato dasma. Për shembull,
kur dikush nga pasanikët e mëdhenj, angazhonte për dasmën e tij, tri
palë tupanë, atëherë ajo dasmë përmendej shumë gjatë në mbarë atë fshat
dhe atë rrethinë!

Roli i tupanit, në dasmat dhe ahengjet tona popullore, në kohët e
kaluara shumë më tepër ka pasur rol alarmues dhe informativ, se sa
karakter argëtues!

Në radhë të parë, tupani ka shërbyer si mjet alarmues dhe
informativ, për t’ i njoftuar njerëzit e një rrethi të caktuar ku po
zhvillohej dasma, në mënyrë që ata po sa t’i dëgjojnë bubullimat e
tupanit, të kuptojnë se atje paska dasmë dhe kjo automatikisht
nënkuptonte edhe thirrjen e dasmorëve për dasmë, nga ana e Zotit të
Dasmës!

Kjo, ka ndodhur për shkak të mungesës së mjeteve të komunikimit
për thirrjen e dasmorëve, si dhe terreneve të vështira malore , ku
duhej humbur shumë kohë e mund për t’ i ftuar njerëzit në dasmë, e aq
më tepër lypsej angazhuar shumë meshkuj – burra, për t’i ftuar gjithë
ata dasmorë!

Roli i dytë i tupanit, nëpër dasmat dhe ahengjet e ndryshme
popullore, ishte përcjellja e dasmorëve gjatë ardhjes dhe shkuarjes së
tyre, përcjellja e valleve tradicionale popullore, sidomos të valleve
të rënda me karakter luftarak, të cilat i luanin ekskluzivisht burrat .
Tupani përdorej me të madhe gjatë ceremonisë së hyrjes së dhëndrit në
xherdek, e sidomos në mëngjes, kur nxirrej dhëndri nga dhoma e nuses,
ku tupani duhej të binte me tërë fuqinë e tij, me qëllim që të alarmojë
të afërmit, fshatin, rrethin dhe miqtë për aktin e pastër moral të
virgjërisë së nuses!

Këtë akt, tradicionalisht e përcillte dhe e vëzhgonte me kujdes
të veçantë i tërë rrethi dhe krahina, nga se në rastet kur nuk dëgjohej
tupani – i tërë rrethi dhe krahina e kuptonte se nusja nuk kishte qenë
e virgjër!

Roli i tupanit në fshatrat rurale

Roli i tupanit në dasmat popullore që organizoheshin nëpër fshatrat
rurale, përveç karakterit argëtues, pritjes dhe përcjelljes së
dasmorëve, alarmimit dhe thirrjes së dasmorëve për dasma dhe
përcjelljes së dhëndrit për në xherdek, ka pasur edhe një rol shumë të
rëndësishëm gjatë udhëtimit të dasmorëve në ditën kur ata shkonin për
ta marrë nusen nëpër fshatra të largëta dhe terrene të vështira malore.

Gjatë udhëtimeve të këtilla të mundimshme të dasmorëve, shpeshherë
ndodhte që dasmorët (krushqit) të bien në prita, të sulmohen nga grupe
e individë të pa njohur, të cilët tentonin që me luftë, t’ ua grabisnin
nusen nga qerrja e saj!

Për këtë, shumë herë kanë ndodhur luftëra të përgjakshme në mes
krushqve, ku nuk janë të pakta vendet dhe toponimet e mbetura në analet
e historisë sonë, si:”Varret e krushqve”,”Krushqit që janë bërë gurë” e
të ngjashme.

Andaj, për t’ iu shmangur këtyre pritave, sulmeve dhe dyluftimeve
të mundshme, tupani gjatë tërë kohës së udhëtimit të dasmorëve ka qenë
i obliguar që të bubullonte, në mënyrë që t’ i alarmojnë fshatrat dhe
malet për rreth se nëpër atë terren është duke udhëtuar turma e
krushqve dhe qerrja e nuses!

Roli i tupanit në qendrat urbane

Roli i tupanit, në qendrat urbane nuk ishte i rëndësishëm, sikurse
në fshatrat rurale. Në dasmat dhe ahengjet popullore që organizoheshin
nëpër qendrat urbane, tupani kishte më shumë rol argëtues në
përcjelljen e valleve popullore, por edhe rol alarmues-informativ, për
t’ ua përkujtuar fqinjëve dhe qytetarëve se është duke u bërë një dasmë
apo gazmend familjarë! Mirëpo, këtu nuk e ka qëllimin për t’ i ftuar në
dasmë krushqit, por më tepër për t’ ua bërë me dije lagjes dhe rrethit
se në një familje të caktuar ka dasmë!

Vlen të theksohet se edhe në përcjelljen e valleve popullore me
karakter qytetar, tupani është shumë më pak i dëshirueshëm, nga se
nëpër qendrat urbane shumë më pak luhen vallet e rënda të burrave dhe
ato me karakter luftarak, e shumë më tepër preferohen vallet e përziera
ku do të vallëzojnë së bashku të dy gjinitë!

Tupani në dasmat e modernizuara dhe në restorante

Viteve të fundit, në traditat tona popullore, ku dasmat dhe
ahengjet popullore thuaja se në tërësi janë “modernizuar”, nga se ato
tani organizohen kryesisht nëpër lokale hoteliere, restorante dhe salla
të ndryshme, mund të thuhet lirisht se tani shumë pak vend i ka mbetur
tupanit që të bubullojë në këto lokale.

Dihet se ahengun dasmor e bartin grupet dhe ansamblet muzikore të
elektrizuara dhe të fuqizuara, të cilat mund të dëgjohen shumë më larg
se sa që dëgjoheshin dikur këngëtarët dhe tupanët. Grupet dhe ansamblet
e tilla, të specializuara për dasma e ahengje të ndryshme popullore, së
bashku me interpretuesit vokal, mundësojnë argëtimin, disponimin dhe
vallëzimin e të gjitha gjinive dhe llojeve të vallëzimeve!
Andaj, mendojmë se tupanëve në dasmat e këtilla nuk iu ka mbetur
më vend për bubullima të trishtueshme dhe iu ka ardhur koha për
pensionime, apo për pushime nëpër muze të ndryshme!

Tupanët, në dasmat që organizohen nëpër hotele, restorante e salla
të ndryshme, i sjellin vetëm individët të cilët nuk mund të
përshëndeten nga e kaluara e largët tradicionale dhe ata të cilët me
një mendjemadhësi të llojit të vet, duan të tregohen para masës së
dasmorëve, se gjoja janë të pasur dhe gjoja se nuk mund t’i harrojnë
traditat e kaluara nga vet koha në të cilën jetojmë!
Angazhimet e tupanëve, në ambientet e këtilla, jo që ia rrisin
koston e dasmës Zotit të shtëpisë, por ata në ambiente të mbyllura
vetëm sa krijojnë huti, tollovi dhe zhurmë të pa përballueshme, të
cilën dasmorët nuk mund ta durojnë me kënaqësinë dhe dëshirën e tyre!

Andaj, në vend të porosisë, këtë shënim po e përmbyllim me atë
proverbin e njohur popullor , i cili thotë: “Ec me kohën”, duke ia
shtuar edhe të vërtetën tonë historike se dikur i kemi lëvruar arat me
parmendë, me plug, me shati, me qe, me kuaj...por sot është koha e
makinave moderne dhe mjeteve të motorizuara, pa të cilat nuk mund të
presim rendimente të lakmuara të bereqeteve!